Consideration of an Eastern Turki Tex in the Cıntex of the Transmission of Knowledge through Storytelling: Cırıŋlamaydurġan Ţıllā
(Hikâye Anlatımı Yoluyla Bilgi Aktarımı Bağlamında Bir Doğu Türkçesi Metni: Cırıŋlamaydurġan Tıllā )

Yazar : Mohammed Kadhim Ahmed Al-Gburi    
Türü : Araştırma Makalesi
Baskı Yılı : 2025
Sayı : 123
Sayfa : 757-770
    


Özet
Orta Asya’da 18. ve 19. yüzyıllarda yaşanan siyasi gelişmeler sonucunda yazılı Çağatayca ile başlayan mahallileşme süreci, yeni yazı dillerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Yüzyıllar boyunca Çağatay yazı dilini kullanan Doğu Türkistan Türkleri, bu toplumsal dönüşüm döneminde Kaşgar, Yarkent ve Altışehir gibi bölgesel ağızlardan pek çok kelime ve yapıyı yazı dillerine aktarmışlardır. Doğu Türkçesi olarak da adlandırılan modern Uygur Türkçesine geçişin yaşandığı bu süreçte, Uygurların zengin sözlü kültürü yazılı olarak belgelenmeye başlamıştır. İsveçli gezginler ve misyonerler tarafından Doğu Türkistan’ın dil malzemeleri üzerine önemli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların bir parçası olarak, Kaşgar’da, Doğu Türkistan’ın Müslüman nüfusuna odaklanan İsveç Doğu Türkistan Misyonu (Svenska Missionsförbundet) himayesinde bir matbaa kurulmuştur. Bu çalışma, Kaşgar’daki İsveç Misyonu Yayınları tarafından yayımlanan Cırıŋlamaydurġan Ṭıllā (1913) başlıklı anlatının üslup özelliklerini incelemektedir. Metin Hristiyanlığı yaymak amacıyla oluşturulmuş olsa da İslam dinine ait terminolojiden yararlanmaktadır. Çalışma, metinde yer alan önemli Doğu Türkçesi kelimelerin artzamanlı bir analizini içermekte ve tarihsel gelişimlerini ele almaktadır. Çalışmada, Cırıŋlamaydurġan Ṭıllā adlı metinde kullanılması dikkat çeken kelimeler (çėketkü ‘çekirge’, alvaŋ ‘vergi’, cıḳ ‘çok, fazla’, dada ‘baba’, tögül ‘değil’, aka ‘kardeş’, yaraşa ‘uygun, yaraşır’, tos- ‘kapatmak’, ötne ‘borç’, olda- ‘onarmak, tamir etmek’) değerlendirilmiştir. Bu kelimelerin seçilmesindeki temel sebep, 19. yüzyıla kadar Doğu Türkistan’da kullanılan Çağatay yazı dilinde görülmeyip bölgesel ağızların etkisiyle Doğu Türkçesinde ses/anlam değişikliğiyle varlığını sürdürmesinin tespitine veri oluşturmalarıdır. Metinde kullanılan bu kelimeler değerlendirildiğinde bölgesel ağızların yazı diline etki ettiği görülmektedir. Ayrıca Cırıŋlamaydurġan Ṭıllā adlı metinde kullanılan biçem özellikleri dikkate alındığında, kullanılan dilin okuyucu-dinleyicinin kolaylıkla anlayacağı sade bir dille yazıldığı ve metnin hedef kitlesi olan İslam diline inanan okuyucu-dinleyicinin mesajı reddedemeceği İslam dinine ait terminolojinin kullanıldığı görülmektedir

Anahtar Kelimeler
Doğu Türkçesi, Doğu Türkistan, anlatı, İsveç Misyonu Matbaası, Kaşgar ağzı

Abstract
The localization process that began with the written Chagatai language as a result of political developments in Central Asia during the 18th and 19th centuries paved the way for the emergence of new written languages. The Turks of East Turkestan, who had used the written Chagatai language for centuries, integrated many words and structures from regional dialects, such as Kashgar, Yarkent, and Altisehir, into their written language during this period of social transformation. The process marked the transition to modern Uyghur Turkish, also referred to as Eastern Turki, during which the rich oral culture of the Uyghurs began to be documented in a written form. Significant studies have been conducted on the linguistic materials of East Turkestan by Swedish travelers and missionaries. As part of these studies, a printing house was established in Kashgar by the missionaries under the auspice of the Swedish Mission to East Turkestan (Svenska Missionsförbundet) which focused on the Muslim population of East Turkestan. This study examines the stylistic features of the narrative entitled Cırıŋlamaydurġan Ṭıllā [The Gold Coin That Doesn’t Jingle] (1913), published by the Swedish Mission Press in Kashgar. Although the text was created with the intent to propagate Christianity, it makes use of Islamic religious terminology. The study includes a diachronic analysis of notable Eastern Turki words found in the text and considers their historical evolution. A transcription of the text can be found at the end of the study.

Keywords
Eastern Turki, East Turkestan, narrative, Swedish Mission Press, Kashgar dialect